Wystarczy nieco skręcić z głównych szos Suwalszczyzny, Mazur, a zobaczy się zarośnięte krzewami, a nawet dorodnymi już drzewami fundamenty domów, zapadłe głęboko w ziemię piwnice czy zwykłe kamienie węgielne. Tu, np. w Rydzewie, Żelazkach czy Romejkach mieszkali kiedyś Mazurzy, Niemcy, potem Polacy przybyli na tę piękną krainę z różnych stron świata. Teraz pozostały po nich tylko wspomnienia, a gdzie indziej, na jakimś pagórku, pod drzewami spoczywają prochy byłych mieszkańców. Po wielu cmentarzach nie pozostało nawet już śladu.
Suwalszczyzna, Ziemia Sejneńska, Augustowska nie jest co prawda wyludniona, ale i tu znajduje się co najmniej 200 starych cmentarzy, których już ... nie ma ! Jeszcze przed II wojną światową chowano tu ludzi. Takie małe cmentarze zakładano prawie w każdej większej wsi. Po wojnie małe cmentarze powoli zamierały, bliskich zaczęto chować na dużych parafialnych nekropoliach. Wystarczy wyjechać tylko np. z przygranicznych Sejn w kierunku Puńska, by dowiedzieć się od starszych ludzi, że pozostałości starych cmentarzy można odnaleźć w Żegarach, Pełeliach, Dziedziulach, Burbiszkach, Ogrodnikach, Tauroszyszkach, Ogórkach. W tej ostatniej wiosce pan Pajaujis postawił przed kilkunnastoma laty drewniany krzyż, by przyszłe pokolenia nie deptały prochów przodków. W 1944 roku miejscowi pochowali tam też żołnierza niemieckiego, który - gdy wojsko wycofywało się – utonął. Jego córka na grób swego ojca natrafiła dopiero przed kilkoma laty.
Zarośnięty był do niedawna także stary katolicki cmentarz w Puńsku, Gmina uporządkowała jednak teren i teraz można zobaczyć tam resztki nagrobków, starą kaplicę, gdzie leżą prochy proboszcza tej parafii Kazimiero Jonakaitisa ( 1835 -18881). Na nowym cmentarzu uwaga zaś zwracają typowe dla tych ziem – smutki.(na fot)
Stosunek do zmarłych, miejsc pochówku, świadczy o kulturze narodu. Ale gdy niebawem będziemy śpieszyć na groby swych bliskich, by je uporządkować przed Świętem Zmarłych, zatrzymajmy się przy starych, czasami już prawie niewidocznych, miejscach pochówku. Odgarnijmy zarośla, zapalmy choć jedną świeczkę na czyimś grobie. Tam bowiem spoczywa nasza przeszłość, a być może i korzenie wielu z nas. Na tych terenach przez wieki mieszały się nacje, kultury, przemierzały ją najprzeróżniejsze wojska, a w prawie każdym z nich szedł Polak, odziany – nie ze swej woli – w mundur którejś z armii świata. Pamiętajmy o tym.
Jan Wyganowski
