Atrakcja nie tylko na wakacje. Schrony z II wojny światowej w Bakałarzewie [zdjęcia]

Na wzgórzach koło Bakałarzewa rozsianych jest kilkanaście tzw. bunkrów z II wojny światowej. Stanowią one dziś dużą atrakcję turystyczną miasteczka.

Za początek prac przy budowie niemieckich fortyfikacji w Bakałarzewie przyjmuje się pierwszą połowę 1940 roku. Okupanci przeprowadzili wtedy pomiary gruntu oraz ustawili drewniane baraki mieszkalne (okolice dzisiejszego zakładu wylęgu drobiu). Powstałe osiedle upiększono świerkami, wewnętrzne ścieżki obłożono pobielonymi kamieniami. Wydzielono także plac do ćwiczeń. Pracowali tam około 18-letni chłopcy, noszący żółte mundury. Skierowano ich też do wykopu kanału, między mostem a jeziorem Sumowo. Okoliczni mieszkańcy nie mieli dostępu do budowy „bunkrów”.

Niemcom brakowało wtedy paliw płynnych, dlatego przy budowie umocnień w okolicy Bakałarzewa używali też samochodów napędzanych silnikami na drewno.

Niemieckie schrony (bojowe i bierne) w okolicy Bakałarzewa stanowiły część zespołu umocnień biegnących wzdłuż dawnej granicy z Prusami. Hitlerowcy przystąpili do ich budowy wiedząc, że wojna z ZSRR była już tylko kwestą czasu. Umiejscowienie jednego z punktów oporu w Bakałarzewie wynikało z faktu, iż tędy biegła najkrótsza droga z Suwałk do Olecka. Podobne umocnienia wybudowano w okolicy m. in. Filipowa i Raczek. Wzgórza na których wznoszono schrony nadawały się do tego celu wyśmienicie. Górowały nad całą okolicą. Rozpościerał się stąd wspaniały widok na przeciwległy brzeg Rospudy.

Dzieła budowy tych schronów podjęły się jednostki inżynieryjne Wehrmachtu oraz grupy organizacji budowlanej Todt. Nadzorcą prac był mjr inż. Horst Renecke z dowództwa I Okręgu Wojskowego z Królewca. Prace budowlane rozpoczęto jesienią 1940 roku. Ludność polska nie mogła zbliżać się do placu budowy.

Łącznie wybudowano 13 schronów (niektórzy twierdzą, że 12 co wynika z faktu uznania za jeden bunkier, dwu obiektów połączonych tunelem). Najważniejszym był dwukondygnacyjny, średni schron bojowy typu Regelbau 113. Niemcy oznaczyli go jako Bw 24 (napis wewnątrz kopuły). Otrzymał on 6-strzelnicową kopułę pancerną typu 20P7 dla dwóch ciężkich karabinów maszynowych (Stand mit 6 Schartenturm). Ulokowano go w centralnej części tego odcinka, na szczycie wysokiego, ok. 300 m wzgórza. Pełnił przede wszystkim rolę ośrodka dowodzenia. Zamontowano w nim 51 vel 52-tonową kopułę z 6 otworami strzelniczymi. W obydwu kondygnacjach tego obiektu znajduje się 10 pomieszczeń (26 członków załogi). Grubość ścian to 2 m. Prace budowlane zakończono tu prawdopodobnie w czerwcu 1941 roku.

Pozostałe obiekty to 8 schronów biernych dla załogi (jeden z nich mógł również służyć jako garaż dla działka przeciwpancernego kal. 37 mm) oraz 4 żelbetonowe schrony bojowe wyposażone w broń maszynową. Do ich oznaczenia wykorzystano numerację Wojciecha Rużewicza.

Obiekt nr 1 to średni schron bojowy typu Regelbau 105d (MG Kasematte ohne Eingangsverteldigung; Bw 21). Według zamierzeń architektów w owym obiekcie powinien być ulokowany jeden ciężki karabin maszynowy MG 34. Umieszczono tu pancerną płytę typu 78P9. Za nią przechowywano również zapas amunicji. W schronie znajdowały się: śluza gazoszczelna, pomieszczenie pogotowia załogi, magazyn zapasów oraz pomieszczenie obserwatora piechoty z peryskopem. Obiekt miał osłaniać most drogowy oraz zabezpieczać ujście rzeki Rospudy do jeziora Sumowo.

Obiekt nr 2 – schron bierny dla drużyny piechoty (Gruppenunterstand). Wykonany został z betonu, wzmocnionego od wewnątrz przeciwodpryskową blachą falistą typu „H’’ o przekroju 5/8 koła. Wybudowano tu 2 pomieszczenia: przedsionek i salę dla 16 żołnierzy. Przedsionek miał być broniony wewnętrzną strzelnicą, której jednak nigdy nie zamontowano. Z przedsionka prowadził też otwór do planowanego wyjścia ewakuacyjnego. Przy wejściu zamontowano lekkie, dwudzielne, drewniane, obite blachą drzwi. Schron ten zabezpieczał od południa most i drogę Suwałki-Bakałarzewo-Olecko. Identyczny jak schrony nr 6, 8, 11, 13.

Obiekt nr 3 – schron bojowy typu Regelbau 105c. Podobny do obiektu nr 1, różniący się tylko wmontowaną kopułką obserwacyjną. Wybudowany został po wschodniej stronie Rospudy, między zabudowaniami Bakałarzewa. Cel jego lokalizacji stanowi nie do końca rozstrzygniętą kwestię. Wielu z badaczy nazywa go samobójcą. Wynika to z faktu, że w 1941 roku, w okresie, gdy nie istniały jeszcze umocnienia polowe, przebywająca tam załoga skazana była na brak możliwości ucieczki. Nad sensem takiego umiejscowienia zastanawiali się również powojenni mieszkańcy tych ziem i w wyniku tych dywagacji powstała legenda o istnieniu podziemnego tunelu łączącego ów obiekt z ośrodkiem dowodzenia. Miał on znajdować się dość głęboko pod Rospudą. Jednak owa teza nie znalazła ani potwierdzenia źródłowego ani terenowego. Wewnątrz schronu umieszczono pionową płytę pancerną typu 78P9, na której znajduje się zachowany do dnia dzisiejszego napis Bw 22. Ponadto wmontowano tam płytę obrony przedsionka typu 48P8, kopułę obserwatora piechoty 90P7 o średnicy 12 cm. Istniała też instalacja elektryczna, filtry powietrza itd.

Obiekt nr 4 – schron bojowy typu Regelbau 105d. Usytuowany został w pobliżu młyna i jazu wodnego (tzw. wodospadu). Od wcześniej wspomnianego różnił się brakiem kopułki obserwacyjnej. Jest identyczny jak schron nr 1. Wybudowany w celu zabezpieczania od północy mostu i drogi. Wykonano tam właz wejściowy do niezrealizowanego systemu podziemnego.

Obiekt nr 5 – schron bierny. Wykonany z betonu w celu garażowania w nim działka przeciwpancernego 37 mm (PAK Unterstellraum). Wewnątrz zbudowano dwa pomieszczenia: garażu oraz małych rozmiarów składu amunicyjnego. Strop wzmocniony został rzędami sosnowych bali o wymiarach 15 x 15 cm. Ten schron był jedynym tego typu w okolicy Bakałarzewa.

Obiekt nr 6 – schron bierny dla drużyny piechoty (Gruppenunterstand). Ten betonowy obiekt tworzył południowo-wschodnią, tylną flankę punktu dowodzenia. Identyczny jak schrony nr 2, 8, 11, 13.

Obiekt nr 7 – schron dowódcy (omówiony na początku).

Obiekt nr 8 – schron bierny dla drużyny piechoty (Gruppenunterstand). Podobnie jak obiekt nr 6 tworzył flankę punktu dowodzenia, z tą tylko różnicą, że od strony północno-zachodniej. Identyczny jak schrony nr 2, 6, 11, 13.

Obiekt nr 9 i 10 – zespół betonowych schronów biernych. Jeden przeznaczony był dla dwu drużyn piechoty, drugi to stanowisko obserwatora artylerii. Oba połączone zostały tunelem podziemnym, czyli tzw. poterną komunikacyjną (Doppelgruppenunterstand und Artileriebeobachtungstand mit poterne). W górnej części schronu ze stanowiskiem obserwatora artylerii znajdowała się prawdopodobnie pozioma płyta pancerna, pod którą umieszczono mały, stacjonarny peryskop.

Obiekt nr 11 – schron bierny, w którym mieściła się jedna drużyna piechoty (Gruppenunterstand). Identyczny jak schrony nr 2, 6, 8, 13.

Obiekt nr 12 – schron bojowy typu Regelbau 105c z jednym ciężkim karabinem maszynowym. Stanowił bliźniaczy obiekt dla schronu nr 3. Jego kopułka obserwacyjna o średnicy 12 cm w okresie powojennym prawdopodobnie w celach ćwiczebnych została trafiona niewielkiego kalibru pociskiem. Następnie pocisk wyjęto pozostawiając otwór.

Obiekt nr 13 – schron bierny dla drużyny piechoty (Gruppenunterstand). Identyczny jak schrony nr 2, 6, 8, 11. Również i jego można nazwać samobójcą, gdyż usytuowano go po przeciwnej stronie Rospudy (nieopodal agroturystyki Państwa Koziczów). Jego umiejscowienie stało się bardziej sensowne dopiero w 1944 roku, gdy Niemcy (rękoma Polaków) wykopali w tym rejonie sieć okopów.

Wszystkie bakałarzewskie schrony bojowe posiadają niemiecką kategorie odporności „B’’. Oznacza to, że ich ściany mają średnicę 2 m, przez co są odporne na pojedyncze trafienie pociskiem 220 mm. Pozostałe schrony o przeznaczeniu biernym mają znacznie mniejszą klasę odporności. Grubość ścian w tych obiektach wynosi 1 m, a stropu – 0,8 m.

Rozmieszczenie niemieckich schronów bojowych i biernych w okolicy Bakałarzewa

Źródło: W. Różewicz, Punkt oporu Bakałarzewo, „Odkrywca” 2003, nr 2, s. 35.

Z opowiadań najstarszych mieszkańców miasteczka wiemy, że obecne koryto Rospudy (w odcinku między mostem a Sumowem) jest kanałem wykopanym przez Niemców w czasie II wojny światowej (lata 1940-41).

Obecnie w głównym schronie dowodzenia (obiekt z dużą kopułą) znajduje się muzeum, które prowadzą Państwo Stróżykowie. Warto zwiedzić pomieszczenia tegoż obiektu, usytuowane na różnych kondygnacjach i wysłuchać ciekawej prelekcji właściciela.

Ponadto gmina Bakałarzewo zagospodarowała jedyny posiadany obiekt (nr 2; na terenie byłej żwirowni). Została utwardzona droga dojazdowa (kostka brukową), wykonano parking, ławki, kosze na śmieci oraz tabliczki informacyjne. Przywieziono tu również okoliczne tzw. Bunkry Kocha vel Kochbunkry. Dzięki środkom unijnym obok wykonano plac zabaw i siłownię zewnętrzną. Wszystko to tworzy ciekawy Skwerek Bunkrowy.

dr Tomasz Naruszewicz, wójt gminy Bakałarzewo