11 marca jest dniem Dnia Odzyskania Niepodległości Litwy po latach bycia częścią Związku Radzieckiego. Litwa utraciła niepodległość w czerwcu 1940 roku. Litwa też, jako pierwsza z republik radzieckich, proklamowała niezależność od chylącego się ku upadkowi Związku Radzieckiego.
Z tej okazji, w Puńsku, już w niedzielę, 9 marca br. odbędą się uroczystości. O godz. 12.15 – msza w miejscowym kościele, a o 14.00 koncert w Litewskim Domu Kultury.
Z kolei 11 marca odbędzie się spotkanie we wsi Kompocie przy jedynym za granicami Republiki Litewskiej, obelisku ku pamięci restytucji. Mieszkańcy nadgranicznej wsi Kompocie w gminie Puńsk. już jesienią 1990 roku, z wielkim trudem wyciągnęli z ziemi dziesięciotonowy głaz i ustawili przy drodze. Wyryto na nim napis:” Z okazji reaktywowania niepodległości Litwy -1990.03.11”. Potem zasadzono „lasanek Niepodległości”
Co roku, w rocznicę reaktywowania niepodległości Litwy, składane są tu kwiaty, śpiewane pieśni. Odwiedzają to miejsce i liczni turyści. Jest to jedyny taki obelisk na świecie upamiętniający ten historyczny dla Litwinów dzień. Natomiast 11 marca 1991 roku imię „11 marca” otrzymało litewskie Liceum Ogólnokształcące w Puńsku - jedyna litewska szkoła średnia Polsce.
Trochę historii
11 marca 1990 roku Rada Najwyższa Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej przekształca się w Sejm Restytucyjny (Atkurimo Sejmas), który uchwala ustawę o reaktywowaniu niepodległości Litwy. Wcześniej, bo 26 lutego, w jeszcze w Litewskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej odbyły się wybory parlamentarne, które wygrał „Sajudis”, odpowiednik polskiej „Solidarności”. Ruch ten powstał 3 czerwca 1988 roku, gdy grupa inicjatywna złożona z członków Komunistycznej Partii Litwy oraz aktywistów niepartyjnych założyła Litewski Ruch dla Reformy, powszechnie znany pod prostą nazwą Sąjūdis. Na jego czele stanął Vytaustas Landsbergis.
Pierwszym państwem, które uznało niepodległość Litwy była Islandia. Uczyniła to prawie po roku od podjęcia przez Litwinów decyzji o wystąpieniu z ZSRR. 11 marca jest trzecim, po rocznicy bitwy grunwaldzkiej oraz 16 lutego, wielkim świętem narodowym. Obchodzą go także Litwini rozsiani po całym świecie, w tym i na Sejneńszczyźnie.
Z ogłoszeniem niepodległości śpieszono się, bo na dzień 12 marca 1990 roku zaplanowane było posiedzenie Rady Najwyższej ZSRR, która mała przyjąć przepisy, określające sposoby i warunki wychodzenia państw członkowskich ZSRR. Co prawda taką możliwość przewidywała Konstytucja Związku Radzieckiego, ale nie było przepisów wykonawczych.
Litewski Sejm przegłosował wyjście ze Związku Radzieckiego ok. godz. 23.00 jeszcze 11 marca 1990 roku. Nikt nie był przeciwny. Za głosowało 124 deputatów, a 6 wstrzymało się od głosu. Tych sześciu, którzy wstrzymali się od głosu, było Polakami.
Zaledwie trzech Polaków podpisało się pod Aktem Niepodległości. Taka postawa posłów - Polaków, znów położyła się cieniem w stosunkach nowo odrodzonego państwa z mniejszością polską na Litwie.
Polski Kraj Narodowo-Terytorialny
Dziś już mało kto pamięta, a i może pamiętać nie chce, ale już w 1989 roku Anicet Brodawski, Polak z Wileńszczyzny, wówczas deputowany do Rady Najwyższej Związku Radzieckiego, zgłosił postulat autonomii dla ziemi wileńskiej w ramach litewskiej republiki. Litewscy działacze zdecydowanie odrzucili możliwość przyznania praw autonomicznych ludności polskiej. Z kolei część polskich działaczy rejonowych dążyła do jak najszybszego ustanowienia podstaw formalnych dla autonomii na skalę większą niż tylko gminy. 6 września 1989 r. decyzją swojej rady, jako autonomiczny ogłosił się cały rejon solecznicki. 15 września taką samą uchwałę przyjmuje rada rejonu wileńskiego
1 czerwca 1990 r. rozpoczął się I Zjazd Deputowanych do Rad Terenowych Wileńszczyzny, który miał miejsce w Zawiszańcach. Wystosowali oni apel do Rady Najwyższej RL o uwzględnienie polskich planów autonomicznych oraz przekształcili Radę Koordynacyjną – od tej pory występowała ona oficjalnie jako Rada Koordynacyjna ds. Utworzenia Polskiego Narodowo-Terytorialnego Samorządu Okręgu Wileńskiego. 6 września 1990 idea autonomiczna została poparta przez Związek Polaków na Litwie.
W skład PKN-T miały wejść rejony: solecznicki i wileński, miasto Podbrodzie, gminy podbrodzka i maguńska z rejonu święciańskiego, gminy połukniańska, trocka, starotrocka i karaciska z rejonu trockiego oraz jawnuńska z rejonu szyrwinckiego, czyli obszary zamieszkane w większości przez Polaków.
Wilejka stolicą
22 maja 1991 r., na zjeździe działaczy polskich w Mościskach, przyjęto uchwały ustanawiające ostatecznie Polski Kraj Narodowo-Terytorialny w granicach Republiki Litewskiej. Uchwalono jego Statut (czyli konstytucję). Określono jego stolicę, którą miała być Nowa Wilejka, dzielnica Wilna o największym wówczas odsetku Polaków. Jako hymn wybrano pieśń „Rotę”. PKN-T przyjął także biało-czerwoną flagę. Skonkretyzowano prawny zakres autonomii, który poszerzono – Republika Litewska miała stać się w praktyce równoprawną federacją części litewskiej i PKN-T.
Skutkowało to decyzją Rady Najwyższej Republiki Litewskiej z 4 września 1991 r. o zawieszeniu samorządów rad rejonów wileńskiego i solecznickiego. Taka uchwała litewskiego parlamentu była sprzeczna z ówczesnym prawem litewskim. Parlament nie miał bowiem prawa zawieszać rad, a jedynie je rozwiązać po udowodnieniu przez specjalną komisję ewentualnych nieprawidłowości. Tymczasem nie było żadnych wniosków takiej komisji, ale – jak to i obecnie widać – rewolucja ma swoje prawa. I może właśnie te próby dążenia do autonomii, stoją od ponad 20 lat na przeszkodzie ku rozwiązaniu niektórych problemów Polaków na Litwie, jak np. tablice dwujęzyczne.
Jan Wyganowski
Źródła : Aleksander Olechnowicz: „Utracona autonomia”, wrzesień 2013r., info własne
Na fot. Obelisk w Kompociach
