Wizyta w gabinecie lekarskim dla większości pacjentów jest przynajmniej nieco stresująca. W czasie wizyty pacjent otrzymuje informacje na temat istoty choroby oraz koniecznych zmian w codziennych przyzwyczajeniach, które należałoby wprowadzić w celu poprawy skuteczności leczenia, spowolnienia rozwoju istniejącej choroby, czy zapobieganiu jej konsekwencjom.
Często informacje te uzupełnione są o nazwy, dawkowanie, czas przyjmowania leków oraz ewentualne zmiany – często kilku preparatów. Nierzadko informacje te podawane są w sposób hasłowy i szybki. Dodatkowo zdarza się, iż zalecenia lekarskie są w sprzeczności z dotychczasowymi poglądami pacjenta, czy też stanowią dla niego zupełną nowość. W badaniach przeprowadzonych wśród pacjentów rozpoczynających leczenie nowo rozpoznanej choroby jedynie około 60% pacjentów kontynuowało terapię po roku od jej rozpoczęcia, w tym kolejne 30% zakwalifikowane zostało jako realizujące w pełni plan leczenia [1,2]. Najczęściej podawaną przyczyną przerywania terapii był brak motywacji do kontynuowania leczenia (72%) lub brak informacji dotyczących choroby i jej leczenia (56%). Do rzadszych przyczyn zaliczono działania niepożądane i brak wsparcia ze strony personelu medycznego – w tym brak szczegółowych informacji na temat dawkowania leków [3].
Podstawową konsekwencją niestosowania się do zaleceń lekarskich jest brak lub bardzo niska skuteczność zaproponowanej terapii. Brak efektów „leczenia” dalej zniechęca pacjentów do wizyt lekarskich, zmniejsza zaufanie do pracowników służby zdrowia, a co za tym idzie powoduje powstanie „błędnego koła terapeutycznego”.
Przyglądając się bliżej problemowi można wyróżnić kilka podstawowych problemów wynikających z niestosowania się do zaleceń lekarskich.
Pomimo obecności na rynku skutecznych leków np. obniżających ciśnienie tętnicze, czy regulujących poziom glukozy we krwi, skuteczność leczenia nadciśnienia tętniczego w Polsce wynosi około 30%. Oznacza to, iż jedynie, co trzecia osoba z rozpoznanym i leczonym nadciśnieniem tętniczym osiąga zakładane obniżenie ciśnienia tętniczego do poziomu poniżej 140/90 mmHg. Z reguły niska skuteczność zaproponowanej terapii powoduje konieczność zwiększania dawek lub liczby stosowanych leków, a co za tym idzie nasilenie poczucia choroby przez pacjenta. Osoby leczone nieskutecznie zwracają się często o poradę do osób najbliższych, czy znajomych, szukają również informacji w dostępnych źródłach np. w Internecie. O ile pogłębianie wiedzy na temat choroby jest udowodnioną metodą poprawy skuteczności jej leczenia, o tyle ogólnie dostępne źródła wiedzy nie zawsze mogą być uznane za wiarygodne. Przy szukaniu informacji na temat zdrowia, stylu życia, czy sposobów leczenia warto polegać na wiarygodnych, fachowych i sprawdzonych źródłach, do takich można zaliczyć strony dla pacjentów tworzone przez naukowe towarzystwa medyczne, stowarzyszenia pacjentów, czy strony edukacyjne wydawnictw specjalistycznych.
Oprócz niskiej skuteczności leczenia nieprzestrzeganie zaleceń lekarskich niesie za sobą konsekwencje dotykające bezpośrednio pacjentów. Stale zmieniające się stężenia leków we krwi nie tylko nie pozwalają uzyskać pełnego efektu terapeutycznego lecz również mogą bardzo negatywnie wpływać na codzienne funkcjonowanie. Wahania wartości ciśnienia tętniczego, wahania poziomu glukozy, czy nawracające napady duszności bardzo negatywnie wpływają na samopoczucie chorego powodując bóle głowy, nadmierną senność, czy duży stres i znaczne ograniczenie codziennej aktywności. W takich sytuacjach bardzo często pacjenci zmuszeniu są do korzystania z pomocy doraźnej. Leki przepisywane w oddziałach pomocy doraźnej mają za zadanie szybkie i skuteczne zwalczenie dolegliwości. Bardzo często leki te nie są optymalne do długotrwałej terapii i dlatego nie zapewniają skutecznego leczenia przewlekłego, jak również mogą powodować działania niepożądane nieobserwowane w lekach przeznaczonych do leczenia długotrwałego.
Kolejnym bardzo ważnym problemem wśród chorych stosujących leki na stałe jest próba dostosowywania schematów terapeutycznych do codziennych sytuacji, na przykład okazjonalnego spożycia alkoholu, konieczności pozostania na czczo przed badaniami, rozkładu dnia uniemożliwiającego regularne korzystanie z toalety w przypadkach stosowania leków moczopędnych, czy występowanie działań niepożądanych (np. impotencja przy stosowaniu starszych beta-blokerów). Każde „wakacje” terapeutyczne powodują konsekwencje w postaci obniżenia skuteczności terapii oraz występowania działań niepożądanych związanych ze zmianami stężeń leków w surowicy. Dość częstym zjawiskiem towarzyszącym „wakacjom terapeutycznym” jest „nadrabianie” dawek leków opuszczonych – o ile w przypadku pominięcia leków konsekwencją może być nasilenie dolegliwości, w przypadku zwiększenia stężenia leków ponad dawki terapeutyczne możemy mieć do czynienia z zatruciem lekami z wszystkim tego konsekwencjami.
Podsumowując brak należytej współpracy chorego z zespołem terapeutycznym – nie tylko lekarzem lecz również pielęgniarką, pracownikiem socjalnym, czy farmaceutą, powoduje zmniejszenie skuteczności leczenia choroby, brak poprawy samopoczucia, jak również szybsze występowanie powikłań i postęp choroby podstawowej. Do skutecznego leczenia wymagane jest zaangażowanie i przepływ informacji w obie strony zarówno do pacjenta, jak i od pacjenta w stronę lekarza.
1 Jonikas MA, Mandl KD: Surveillance of medication use: Early identification of poor adherence. J Am Med Inform Assoc 2012;19:649-654.
2 McHorney CA, Victor Spain C, Alexander CM, Simmons J: Validity of the adherence estimator in the prediction of 9-month persistence with medications prescribed for chronic diseases: A prospective analysis of data from pharmacy claims. Clin Ther 2009;31:2584-2607.
3 Simons LA, Levis G, Simons J: Apparent discontinuation rates in patients prescribed lipid-lowering drugs. Med J Aust 1996;164:208-211.
Prof. Krzysztof Narkiewicz z katedry Nadciśnienia Tętniczego i Diabetologii Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego jest członkiem Rady Ekspertów Kampanii Społecznej „Ciśnienie na Życie”.
Informacje o ogólnopolskiej Kampanii Społecznej „Ciśnienie na Życie”
Akcja ma uświadomić Polakom, jakie ryzyko niesie ze sobą brak profilaktyki schorzeń układu krążenia. Jak wynika z 300 000 badań przeprowadzonych w ramach Kampanii, wiek serca Polaków jest dużo wyższy w stosunku do metrykalnego. Dlatego w tym roku działania Kampanii będą popularyzowały działania pomagające obniżyć wiek serca. Działania Kampanii merytorycznie wspiera Rada Ekspertów w składzie: prof. Krzysztof Narkiewicz, prof. Stefan Grajek oraz prof. Tomasz Zdrojewski. Sponsorem kampanii „Ciśnienie na Życie” jest Polfa Warszawa Grupa Polpharma.
