9 lutego 1991 r. na Litwie odbyła się ogólnopolska ankieta - plebiscyt w sprawie niepodległości republiki. Przy frekwencji powyżej 80 proc. ponad 90 proc. obywateli opowiedziało się za odłączeniem się od ZSRR.
Po puczu sierpniowym w ZSRR Litwa de jure uzyskała niepodległość.
16 stycznia 1991 r. Rada Najwyższa ZSRR przyjęła rezolucję „O organizacji i środkach zapewniających przeprowadzenie referendum w ZSRR w sprawie zachowania Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich”. Tego samego dnia Rada Najwyższa Litwy wydała dekret „O głosowaniu mieszkańców Republiki Litewskiej”. Nie miało ono statusu referendum, chociaż myślało o nim wielu obywateli. Po dyskusjach i dostosowaniach przyjęto następujące sformułowanie: „W celu zorganizowania ogólnej ankiety wśród mieszkańców Republiki Litewskiej, którzy posiadają obywatelstwo litewskie lub prawo do obywatelstwa zgodnie z Ustawą Republiki Litewskiej o obywatelstwie”.
Gorbaczow uznał decyzję władz litewskich za zamiar zablokowania referendum związkowego w republice i próbę litewskich przywódców „zorganizowania poparcia dla ich separatystycznych aspiracji poprzez sondaż”. Zgodnie z dekretem Prezydenta ZSRR z 5 lutego 1991 r. sondaż przeprowadzony na podstawie decyzji Rady Najwyższej Litwy i próby ogłoszenia „plebiscytu na przyszłość państwa litewskiego” był „ nielegalny”.
Niemniej jednak, 9 lutego 1991 r. sondaż ogólny odbył się w zamierzonym formacie.
Wzięło w nim udział 2 652 738 osób, czyli ponad 80 proc. uprawnionych do głosowania obywateli. Zadano im pytanie: „Czy zgadza się Pan / Pani z przygotowywaną Konstytucji Republiki Litewskiej, że Republika Litewska jest niezależnym państwem demokratycznym”? 90,47 proc. respondentów odpowiedziało twierdząco. W Moskwie ankieta została nazwana antykonstytucyjną.
Na podstawie wyników sondażu opinii publicznej, 11 lutego 1991 r. Rada Najwyższa Litwy przyjęła Ustawę konstytucyjną „O państwie litewskim”, w której zapisano normę konstytucyjną i podstawową zasadę państwa, stwierdzając, że Litwa jest niezależna republika demokratyczna. Jednocześnie Rada Najwyższa przyjęła deklarację o równym udziale Republiki Litewskiej we wspólnocie państw świata, w której zaapelowała do wszystkich państw, ich parlamentów i rządów z prośbą o uwzględnienie wyników badanie i wsparcie „Litwy w walce o wolność i demokrację”.
Islandia, jako pierwsza na świecie, uznała niepodległość Litwy.
Śpieszono się z ogłoszeniem niepodległości
Na początku 1989 r. na Litwie pojawił się ruch Sajudis (odpowiednik polskiej „Solidarności”). W marcu 1990 roku Litwa, jako pierwsza z republik bałtyckich rozpoczęła proces secesji od ZSRR.
11 marca1990, ok. 23.00, Rada Najwyższa Republiki Litewskiej - Sejm Restytucyjny Litwy - proklamowała Akt o przywróceniu niepodległego Państwa Litewskiego, potocznie zwany Aktem Odrodzenia Niepodległości Litwy. Za odrodzeniem Niepodległości i wyjściem Litwy ze składu ZSRR głosowało 124 posłów, 6 ( wszyscy byli Polakami) wstrzymało się od głosu. Zapoczątkowało to rozpad ZSRR.
Na posiedzeniu Rady Najwyższej Litewskiej SRR przyjęto „Ustawę o odbudowie Niepodległego Państwa Litewskiego”. Dokument anulował wpływ Konstytucji Związku Radzieckiego na terytorium Litwy.
Włączenie republiki do ZSRR po zawarciu paktu Ribbentrop-Mołotow uznano za nielegalne. W Moskwie jednostronna decyzja Litwinów została uznana za nieważną. Powiedziano im, że plan będzie można zrealizować dopiero po uchwaleniu ustawy o trybie secesji republik od ZSRR. Taka ustawa została przyjęta 3 kwietnia 1990 roku.
Jako jeden z głównych inicjatorów secesji Litwy i przywódca "Sajudis" Vytautas Landsbergis, który objął stanowisko przewodniczącego Rady Najwyższej Republiki Litewskiej 10 marca 1990 r., powiedział później, że niepodległość trzeba było proklamować. przed wyborem Sekretarza Generalnego Komitetu Centralnego KPZR Michaiła Gorbaczowa na Prezydenta ZSRR na III Zjeździe Deputowanych Ludowych (stało się to 15 marca). Zdaniem Landsbergisa część zwolenników suwerenności państwa obawiała się ostrej reakcji Moskwy i sugerowała przedłużenie tego procesu. Odwagę Litwinów dał przedstawiciel litewskiej służby dyplomatycznej na uchodźstwie Stasis Lozoraitis, który z Waszyngtonu obiecał wsparcie USA.
Rząd ZSRR próbował przeciwstawić się secesji republiki.
Blokada gospodarcza i wprowadzenie wojsk
23 marca 1990 r. do Wilna wkroczyły jednostki wojsk radzieckich. Trzy dni później grupy spadochroniarzy zajęły budynki komitetu miejskiego Litewskiej Partii Komunistycznej, Wyższej Szkoły Partii i Domu Edukacji Politycznej. 13 kwietnia Gorbaczow i prezes Rady Ministrów ZSRR Nikołaj Ryżkow wystosowali ultimatum do przywódców Litwy. Zaproponował do 15 kwietnia uznanie skutków Konstytucji ZSRR i zrzeczenie się roszczeń niepodległościowych. W przeciwnym razie Litwie grożono sankcjami. Nie było pozytywnej odpowiedzi na ultimatum i 17 kwietnia 1990 roku zapadła uchwała o nałożeniu blokady gospodarczej na Litwę. Z kolei Litwa przedstawiła Gorbaczowowi fakturę na 500 mld rubli za szkody wyrządzone republice w latach władzy radzieckiej.
29 czerwca Rada Najwyższa Litwy, w celach taktycznych, wyrażając gotowość do negocjacji międzypaństwowych między Republiką Litewską a ZSRR, ogłosiła moratorium na „Akt Niepodległości”. Gorbaczow uznał tę deklarację za zwycięstwo i przywrócił republice dostawy energii. Jednak stabilizacja stosunków z Litwą była przejściowa. Wzmocnienie sił konserwatywnych w politycznym kierownictwie ZSRR doprowadziło do gwałtownego pogorszenia stosunków po 28 grudnia 1990 r., Niezauważona przez Moskwę, Litwa anulowała moratorium i odnowiła dokument.
Spowodowało to zaostrzenie napięcia w Wilnie. 7 stycznia 1991 r. Mieszkańcy stolicy republikanów i innych miast wyszli na ulice, domagając się dymisji rządu. Według niektórych współczesnych były to wiece protestacyjne spowodowane podwyżkami cen, według innych masowe zamieszki. Jednostki desantowe z innych regionów przybyły na Litwę, a także z Łotwy i Estonii.
Kulminacja wydarzeń nastąpiła w dniach 11-13 stycznia 1991 r., Kiedy to podczas szturmu na centrum telewizyjne zajęte przez zwolenników niepodległości zginęli ludzie. W operacji siłowej wzięli udział sowieccy spadochroniarze i siły specjalne KGB ZSRR „Alfa”. Wielu uczestników i świadków zdarzenia twierdziło później, że Gorbaczow wydał rozkaz napadu. On sam zawsze zaprzeczał udziałowi w podejmowaniu decyzji i twierdził, że o rozlewu krwi w Wilnie dowiedział się dopiero rano.
Wydarzenia na Litwie wstrząsnęły całym krajem. W różnych miastach Związku Radzieckiego odbywały się wiece i demonstracje.
Uważa się, że po incydencie w stolicy Litewskiej SRR proces rozpadu ZSRR stał się nieodwracalny.
23 marca 1991 roku były prezydent USA Richard Nixon odwiedził Litwę. 31 maja 1991 roku miała miejsce pierwsza w historii nieoficjalna wizyta litewskiej delegacji pod przewodnictwem Landsbergisa w kwaterze głównej NATO. Pod koniec tamtego roku republika przystąpiła do Rady Współpracy Północnoatlantyckiej. 29 lipca 1991 r. Litwa została uznana przez Rosję, a po puczu sierpniowym - przez USA (2 września) i ZSRR (6 września). 17 września 1991 roku Litwa została przyjęta do ONZ
WYG
